1. ĐỊNH NGHĨA
Hậu sản là thời gian để trở lại bình thường của các
cơ quan sinh dục về mặt giải phẫu và sinh lý (ngoại trừ vú vẫn tiếp tục phát
triển để tiết sữa). Thời gian này là 6 tuần (42 ngày) tính từ sau khi đẻ..
2. SINH LÝ HỌC
VÀ GIẢI PHẪU HỌC THỜI KỲ HẬU SẢN
2.1. Thay đổi
ở tử cung
2.1.1 Thân tử cung
Trọng lượng tử cung ngay sau đẻ nặng khoảng 1.000
gram sau đó giảm dần đến cuối thời kỳ hậu sản sẽ trở về trọng lượng bình thường
như khi chưa có thai (50- 60 g).
Trên lâm sàng người ta nhận thấy có 3 hiện tượng:
+ Tử cung co rút: sau khi đẻ, tử cung co rút lại
trong vài giờ tạo thành một khối chắc, gọi là cầu an toàn, lúc này đáy tử cung ở
ngay dưới rốn.
+ Tử cung co bóp: biểu hiện bởi đau bụng, ra máu và
sản dịch chảy ra ngoài. Các cơn đau này biểu hiện ở người con rạ nhiều hơn ở người
con so.
+ Tử cung co hồi: Sau khi đẻ đáy tử cung ở trên khớp
vệ khoảng 13 cm, mỗi ngày co hồi được khoảng 1cm, riêng ngày đầu có thể co hồi được
nhanh hơn có thể được khoảng 2 đến 3 cm. Sau 2 tuần lễ sẽ không sờ thấy được tử
cung ở trên khớp vệ nữa.
2.1.2. Phần dưới
tử cung
- Đoạn dưới
ngắn lại và thành eo tử cung vào ngày thứ 5 sau đẻ.
- Cổ tử cung
ngắn và nhỏ lại: lỗ trong đóng vào ngày thứ 5 đến thứ 8, lỗ ngoài đóng vào ngày
thứ 12 hoặc hé mở, có khi thấy lộ tuyến.
2.1.3. Nội mạc
tử cung
Sẽ trải qua hai giai đoạn để trở lại chức phận của
niêm mạc tử cung bình thường.
- Giai đoạn
thoái triển: xảy ra trong 14 ngày đầu sau đẻ. Lớp bề mặt bị hoại tử và thoát ra
ngoài cùng với sản dịch, lớp đáy gồm đáy tuyến vẫn còn nguyên vẹn và là nguồn gốc
của niêm mạc tử cung mới.
- Giai đoạn
phát triển: dưới ảnh hưởng của estrogen và progesteron sau 3-6 tuần, niêm mạc tử
cung được phục hồi hoàn toàn và sẽ thực hiện chu kỳ kinh nguyệt đầu tiên nếu không
cho con bú.
2.2. Thay đổi
ở âm đạo, âm hộ và phần phụ
- Âm hộ, âm đạo bị giãn căng trong khi đẻ cũng co dần
và trở về kích thước bình thường vào ngày thứ 15.
- Màng trinh sau khi đẻ bị rách chỉ còn lại di tích
của rìa màng trinh.
- Phần phụ trở lại bình thường trong hố chậu.
- Tầng sinh môn: các cơ nông và sâu lấy lại trương lực
tùy thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm các vấn đề liên quan đến diễn biến của cuộc
chuyển dạ, can thiệp (có cắt tầng sinh môn hay không) và yếu tố cá nhân (yếu tố
dinh dưỡng, di truyền) và thể dục sau đẻ.
2.3. Thay đổi
ở vú
Vài ngày sau đẻ:
- Vú phát triển nhanh, căng to.
- Núm vú to và dài ra, tĩnh mạch vú nổi rõ.
- Tuyến sữa phát triển to lên có khi lan tới tận nách.
- Có hiện tượng tiết sữa, thường xảy ra sau đẻ 2 - 3
ngày. Cơ chế của hiện tượng xuống sữa là do nồng độ estrogen tụt xuống đột ngột
sau đẻ, Prolactin được giải phóng và tác dụng lên tuyến sữa gây ra sự tiết sữa.
Sự tiết sữa được duy trì bởi động tác bú.
2.4. Thay đổi
ở hệ tiết niệu
Sau khi đẻ, thành bàng quang và niêm mạc niệu đạo bị
xung huyết gây ra tình trạng bí tiểu, bàng quang trở nên xung huyết nhạy cảm hơn
đối với sự thay đổi khối lượng nước tiểu.
3. NHỮNG HIỆN
TƯỢNG LÂM SÀNG
3.1. Sự co hồi
tử cung
- Tử cung
thu nhỏ lại ngay sau đẻ, đáy tử cung trên vệ 13 cm và trung bình mỗi ngày thu lại
1 cm. Đến ngày thứ 12-13 thì không còn nắn thấy đáy tử cung trên khớp vệ. Ở người
sinh con so tử cung go hồi nhanh hơn ở người sinh con rạ, người đẻ thường tử
cung go hồi nhanh hơn ở người mổ đẻ, cho con bú tử cung go hồi nhanh hơn không
cho con bú, tử cung bị nhiễm khuẩn go hồi chậm hơn tử cung không bị nhiễm khuẩn,
bí tiểu và táo bón tử cung cũng go hồi chậm hơn.
- Cơn đau tử
cung: do tử cung co bóp tống máu cục và sản dịch ra ngoài. Người con rạ đau nhiều
hơn con so, thường cơn đau giảm dần.
3.2. Sản dịch
- Là chất dịch
chảy ra ngoài âm hộ trong thời kỳ đầu của thời kỳ hậu sản.
- Cấu tạo: là
những mảnh vụn của màng rụng, máu cục và máu loãng các tế bào và dịch tiết ra từ
âm đạo.
- Tính chất:
vô trùng, mùi tanh nồng, pH kiềm, 2 - 3 ngày đầu sản dịch màu đỏ tươi về sau đỏ
sẫm, từ ngày 4 - 8 sản dịch loãng hơn lẫn nhầy lờ lờ máu cá, từ ngày 8 - 12 sản
dịch chỉ là chất nhầy, trong.
- Số lượng:
Ngày thứ 1 và 2 ra nhiều, sau 2 tuần lễ sẽ hết hẳn. Ở những phụ nữ không cho
con bú, ba tuần sau sinh có thể thấy kinh non do niêm mạc tử cung đã phục hồi.
3.3. Sự xuống
sữa
Ở người con so, sự xuống sữa vào ngày thứ 3, người
con rạ ngày thứ 2 với các các triệu chứng:
Sốt nhẹ, ớn lạnh, nhức đầu, khó chịu, mạch hơi
nhanh.. Hai vú cương to và đau. Tuy nhiên, những triệu chứng này không mang tính
điển hình. Sau 24 giờ - 48 giờ các triệu chứng mất khi có hiện tượng tiết sữa.
3.4. Các hiện
tượng khác
Cơn rét run sinh lý hay xảy ra ngay sau khi đẻ do mất
nhiệt. Đặc điểm của cơn rét run là mạch,
nhiệt độ và huyết áp vẫn bình thường.
- Mạch thường
chậm lại khoảng 10 nhịp/phút và trở lại bình thường sau 5 ngày
- Nhịp thở sâu
và chậm hơn do cơ hoành không bị đẩy lên cao nữa.
- Trọng lượng
cơ thể giảm từ 3 - 5kg ngay sau khi sinh. Cân nặng có thể giảm xuống dần dần
trong 2 tuần tiếp theo do giảm tình trạng phù.
Nếu không cho con bú, 5-6 tuần lễ sau đẻ có thể có
kinh lại lần đầu tiên và đó cũng là dấu hiệu chấm dứt thời kỳ hậu sản. Kỳ kinh đầu
sau đẻ thường nhiều và kéo dài hơn các kỳ kinh bình thường.
4. CHĂM SÓC HẬU
SẢN
4.1. Ngày thứ
nhất
Phải theo dõi sát sản phụ.
4.1.1.
Trong hai giờ đầu sau đẻ
- Sản phụ phải
được nằm theo dõi tại phòng đẻ.
- Mạch, nhiệt
độ, huyết áp, toàn trạng, xoa đáy tử cung qua thành bụng để theo dõi khối an toàn
tử cung, đánh giá trình trạng chảy máu âm
đạo, 15 phút/lần trong giờ đầu và
30 phút/ lần trong giờ thứ hai sau đẻ.
4.1.2.
Giờ thứ ba đến giờ thứ sáu
Theo dõi tích cực hai giờ đầu, nếu bình thường tiếp
tục theo dõi từ giờ thứ ba đến giờ thứ 6 như sau:
- Đưa bà mẹ
về phòng, cho mẹ nằm cùng phòng với con.
- Đóng băng
vệ sinh, theo dõi các yếu tố ở trên 1 giờ/lần.
- Giúp người
mẹ ăn uống, ngủ đủ.
- Giúp và
khuyến khích mẹ cho trẻ bú sớm.
- Vận động
nhẹ sau 6 giờ.
- Hướng dẫn
người mẹ cách chăm sóc con, theo dõi chảy máu rốn.
- Yêu cầu bà
mẹ và người nhà gọi ngay nhân viên y tế khi sản phụ chảy máu nhiều, đau bụng tăng,
nhức đầu, chóng mặt hoặc có bất cứ một vấn đề gì khác.
4.1.3 Giờ thứ bảy đến hết ngày đầu
Theo dõi thể trạng, sự co hồi tử cung, băng vệ sinh
(kiểm tra lượng máu mất), Tình trạng vết may tầng sinh môn hoặc các vết rách xuất
hiện trong trường hợp không cắt tầng sinh môn.
4.2. Những ngày
sau
- Chăm sóc
tinh thần, nhất là những cuộc đẻ không theo ý muốn.
- Bảo đảm điều
kiện vệ sinh tốt cho sản phụ (buồng sạch, thoáng, cách ly buồng nhiễm khuẩn).
- Theo dõi mạch,
nhiệt, huyết áp, ngày 2 lần.
- Theo dõi sự
co hồi tử cung và sản dịch.
- Làm thuốc
ngoài ngày 2 lần bằng nước muối sinh lý, hoặc bằng các dung dịch sát khuẩn.
- Hướng dẫn
bà mẹ rửa sạch đầu vú bằng gạc mềm tẩm nước ấm trước khi cho bú và rửa sạch lại
sau khi cho bú.
- Theo dõi tình
trạng tiểu tiện (gọi là bí tiểu nếu sau đẻ 12 giờ chưa đi tiểu được) và đại tiện
(gọi là táo bón nếu sau đẻ 3 ngày chưa đại tiện được). Không nên cho thuốc nhuận
tràng và thụt tháo bằng nước.
- Ăn uống đủ
chất bổ, thức ăn nhiều chất xơ, bổ sung thêm chất sắt, tránh các chất kích thích.
Không nên kiêng khem quá mức. Sau đẻ ngày thứ 2 có thể tắm nước ấm, không nên
ngâm mình trong bồn nước.
- Tránh lao động
nặng trong 2 tháng đầu.
- Không nên
giao hợp trong thời gian hậu sản vì dễ gây nhiễm khuẩn.
- Có thể dùng
các biện pháp sau để tránh thai sau sinh:
+ Bao cao su.
+ Dụng cụ tử cung có thể đặt sau 3 tháng.
+ Thuốc tránh thai Progestatif liều thấp (Exluton)
+ Thuốc diệt tinh trùng tại chỗ.
+ Triệt sản (nếu đủ con).
- Hẹn khám lại
tại trạm y tế xã vào tuần thứ 6 sau đẻ
