1. MỞ ĐẦU
Đẻ khó là cuộc đẻ cần có sự can thiệp của người thầy
thuốc. Đẻ khó có thể gây hậu quả bệnh tật, tử vong cho sản phụ và thai nhi. Để
hạn chế đến mức thấp nhất tai biến của các cuộc đẻ khó, người thầy thuốc sản
khoa phải nắm chắc các nguyên nhân gây đẻ khó, phân loại các nguy cơ trong quá
trình quản lý thai nghén 3 tháng cuối, lúc chuyển dạ, chẩn đoán được các nguyên
nhân gây đẻ khó để xây dựng phương án xử trí tốt nhất cho từng sản phụ
.
2. ĐẺ KHÓ DO
CƠN CO TỬ CUNG
2.1. Sinh lý
cơn co tử cung
Trong thai kỳ, đặc tính của cơ tử cung thường tăng
khả năng co bóp. Người ta nhận thấy có sự gia tăng một số chất như oxytocin,
prostaglandin, angiotensin, serotonin, acethylcholin, adrenalin,
noradrenalin..., đến quý 3 của thai kỳ nên có một vài cơn co sinh lý bình thường
không gây giãn cổ tử cung xuất hiện. Chúng được gọi là cơn co Braxton - Hicks.
Trong quá trình chuyển dạ thực sự thì các cơn co tử cung thường xuất hiện một cách
nhịp nhàng và tăng dần về cường độ, tần số và biên độ và làm giãn cổ tử cung. Cơn
co tử cung thường được phát hiện bằng cảm giác đau của người mẹ. Lúc cường độ cơn
co tử cung ≥ 25 mm Hg, bất kể cơn co Braxton - Hicks ít khi hoặc không gây ra cảm
giác đau cho sản phụ. Ngoài cảm giác đau của sản phụ, muốn phát hiện cơn co tử
cung thì cần bắt cơn co bằng cách người thầy thuốc đặt tay lên bụng sản phụ (lúc
cơn co tử cung đạt trị số ≥ 20 mmHg). Hiện nay sau các công trình nghiên cứu của
Caldeyro - Barcia, Alvarez ở Montévideo (Uruguay), người ta đánh giá cơn co tử
cung bằng đơn vị Montévideo (U.M).
Đây cũng chính là đơn vị tính hoạt độ tử cung. Hoạt độ
tử cung bằng tích số của cường độ cơn co tử cung (mmHg) và tần số các cơn co tử
cung (trong 10 phút). Qua khảo sát các tác giả đều nhận thấy rằng:
- Đối với cơn
co Braxton - Hicks thì hoạt độ tử cung < 50 U.M.
- Lúc có
chuyển dạ thực sự thì cường độ cơn co tử cung trung bình là 28 mmHg, tần số là
3 cơn co trong 10 phút, hoạt độ tử cung khoảng 85 U.M.
- Khi cổ tử
cung mở hết, hoạt độ tử cung thường là 187 U.M. Cường độ mỗi cơn co tử cung khoảng
41 mmHg và tần số khoảng 4,2 cơn co trong 10 phút. Khi rặn sổ, cường độ cơn co
khoảng 47 mmHg, tần số 5 cơn co tử cung trong 10 phút, hoạt độ trong thời điểm
này là khoảng 235 U.M.
Cơn co tử cung là động lực chính của cuộc đẻ và thường
chịu ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố:
- Tình trạng
sức khoẻ chung của sản phụ, thai nhi và phần phụ của thai nhi.
- Các thuốc
tăng co, giảm co sử dụng trong chuyển dạ.
- Tư thế nằm
ngửa, tần số cơn co tử cung thường tăng hơn tư thế nằm nghiêng, tuy nhiên cơn co tử cung thường mạnh hơn ở tư thế nghiêng.
Cơn co tử cung xuất phát từ 2 sừng tử cung, thường bắt
đầu ở sừng phải, đi từ đáy tử cung xuống dưới, càng xuống dưới càng giảm về cường
độ và biên độ. Khi có sự bất thường dẫn truyền cơn cothì dẫn đến rối loạn co bóp
tử cung.
Vào thời điểm bắt đầu cuộc chuyển dạ trương lực cơ bản
của cơ tử cung khoảng 8 mmHg, tăng lên khoảng 12 mmHg khi cổ tử cung mở hết.
Trong trường hợp trương lực cơ tử cung tăng bất thường có thể làm chậm quá trình
xoá mở cổ tử cung, gây nên đẻ khó. Tăng trương lực cơ tử cung thường xảy ra sau
cơn co tử cung cường tính, tuy nhiên cũng có thể xuất hiện đơn lẻ.
Một cuộc chuyển dạ tiến triển bình thường khi cơn co
tử cung bình thường nghĩa là phải nhịp nhàng có lúc nghỉ, không mạnh quá và không
yếu quá, trương lực của tử cung không cao, nhịp độ và cường độ của các cơn co
ngày càng tăng, khoảng cách giữa hai cơn co ngày càng ngắn lại.
Có 2 loại đẻ khó do rối loạn cơn co tử cung:
- Đẻ khó do
tăng trương lực cơ bản của tử cung (chú ý: loại này cũng đồng nghĩa với đẻ khó
do cơn co tử cung tăng).
- Đẻ khó do
cơn co tử cung giảm.
2.2. Đẻ khó
do cơn co tử cung tăng
Khi có sự tăng co bóp cơ tử cung quá mức bình thường
tức là thời gian co dài hơn bình thường, cường độ cơn co mạnh hơn, khoảng cách
giữa hai cơn co ngắn làm sản phụ kêu la, đau nhiều. Trong khi đó, trương lực cơ
bản vẫn bình thường giữa các cơn co.
2.2.1. Nguyên
nhân
Thường gặp là nhóm nguyên nhân cơ học như:
- Bất tương
xứng giữa thai nhi và khung chậu.
- Khối u tiền
đạo.
- Cổ tử cung
khó mở (do viêm cổ tử cung, đốt cổ tử cung, phẫu thuật Manchester, khoét chóp cổ
tử cung, sẹo cổ tử cung do rách cũ, phù nề cổ tử cung do thăm khám âm đạo nhiều
lần trong chuyển dạ...)
- Tử cung kém
phát triển, tử cung xơ hoá (thường ở sản phụ lớn hơn 35 tuổi), dị dạng tử cung
(tử cung đôi...)
- Rau bong
non
- Đa ối, đa
thai làm cho thể tích tử cung tăng lên bất thường.
- Đoạn dưới
tử cung kém phát triển.
- Sử dụng
thuốc tăng co tử cung không đúng chỉ định. (Oxytocin, Prostaglandin)
- Các nguyên
nhân về thần kinh, thay đổi tâm sinh lý người mẹ như tinh thần sản phụ không ổn
định, lo lắng nhiều v.v.
- Các nguyên
nhân khác về thai và phần phụ thai như: thai to toàn bộ hoặc từng phần (não úng
thuỷ), ngôi thai, kiểu thế thai thất thường, ối vỡ sớm, vỡ non làm giảm thể tích
buồng tử cung.
2.2.2. Hậu quả
- Chuyển dạ đình
trệ do cổ tử cung khó xoá mở.
- Suy thai,
nhất là sau khi ối vỡ vì áp lực cơn co tử cung sẽ tác động trực tiếp đến bánh
rau và dây rốn, hơn nữa do cơn co tử cung tăng nên tuần hoàn mẹ - rau – thai bị
suy giảm.
- Vỡ tử cung
nếu không xử trí kịp thời đặc biệt trên các sản phụ có vết mổ cũ, dị dạng tử
cung, tử cung nhi dạng, con rạ (đẻ nhiều lần).
2.2.3. Xử trí
- Ngưng dùng
thuốc tăng co (nếu đang dùng), điều chỉnh cơn go bằng các thuốc giảm co như
Papavérin, Spasmavérin, Spasmalgin, Seduxen, Dolargan (Dolosal).
- Mổ lấy
thai nếu khung chậu hẹp hoặc bất tương xứng đầu chậu.
- Liệu pháp
tâm lý: động viên, giải thích để sản phụ yên tâm, nhất là các sản phụ hay lo lắng,
suy nhược thần kinh. Nếu cần thiết thì sử dụng seduxen, dolargan .
2.3. Đẻ khó
do cơn co tử cung giảm
Cơn co tử cung giảm khi giảm cường độ, biên độ, tần
số.
2.3.1. Nguyên
nhân
- Nguyên phát:
Sản phụ suy nhược, thiếu máu, thiếu nước, suy tim, lao phổi, tử cung kém phát
triển, u xơ tử cung.
- Thứ phát: Đa
ối, đa thai, chuyển dạ kéo dài, ối vỡ sớm, nhiễm khuẩn ối, lạm dụng các thuốc
giảm co vào giai đoạn đầu của chuyển dạ.
2.3.2. Hậu quả
- Chuyển dạ đình
trệ.
- Cổ tử cung
phù nề, chậm tiến triển.
- Nhiễm khuẩn
ối.
- Suy thai.
2.3.3. Xử trí
- Kháng
sinh: nếu ối vỡ trên 6 giờ để đề phòng nhiễm khuẩn ối.
- Tăng co: nếu
ối đã vỡ trên 12 giờ bằng cách chuyền oxytocin 5 đơn vị hoà trong 500 ml dung dịch
Glucoza 5%, tăng giảm số giọt tuỳ theo tình trạng cơn co. Nếu chỉ số Bishop
> 6 điểm: hiệu quả tốt.
- Bấm ối: nếu
đa ối, đa thai để tạo cơn co tử cung.
- Trong giai
đoạn thai sổ, nếu cơn co tử cung thưa, yếu cần phối hợp thuốc tăng co hoặc hỗ
trợ forceps, giác hút nếu có chỉ định và đủ điều kiện.
3. ĐẺ KHÓ DO
NGUYÊN NHÂN CƠ HỌC
Đẻ khó do nguyên nhân cơ học nghĩa là tất cả những
nguyên nhân gây cản trở quá trình lọt, xuống và sổ của thai.
3.1. Nguyên
nhân thuộc về người mẹ
3.1.1. Khung
chậu bất thường
Gọi là khung chậu bất thường khi một hoặc nhiều đường
kính của khung chậu ngắn hơn bình thường. Trên lâm sàng người ta thường gặp:
- Khung chậu
hẹp
+ Khung chậu có tất cả các đường kính đều giảm, bao
gồm hai loại sau:
* Khung chậu
hẹp toàn bộ: Khi các đường kính giảm đều ở eo trên và eo dưới (đường kính nhô hậu
vệ < 8,5 cm).
* Xử trí: mổ
lấy thai khi thai đủ tháng và có dấu hiệu chuyển dạ.
+ Khung chậu giới hạn: Khi đường kính nhô hậu vệ từ
8,5 - 10 cm; nhưng trọng lượng thai bình thường có thể làm nghiệm pháp lọt ngôi
chỏm, nếu diễn tiến thuận lợi thì đẻ đường âm đạo, ngược lại thì mổ lấy thai.
Trường hợp ngôi chỏm mà thai to hoặc các ngôi bất lợi thì nên chỉ định mổ lấy
thai khi có dấu hiệu chuyển dạ.
- Khung chậu
biến dạng
+ Hẹp eo trên, hẹp eo dưới, hoặc khung chậu méo, bao
gồm:
+ Khung chậu hẹp eo trên: Khung chậu dẹt khi các đường
kính ngang và đường kính chéo không thay đổi chỉ có đường kính trước sau ngắn hơn
bình thường. Khung chậu dẹt có cột sống cong trước làm eo trên hẹp, eo dưới rộng,
vì vậy nếu thai lọt được thì sổ sẽ dễ dàng.
+ Chẩn đoán dựa vào đường kính nhô hậu vệ và thái độ
xử trí tuỳ thuộc vào đường kính này.
+ Khung chậu hẹp eo dưới: là loại khung chậu có cột
sống cong sau, nguyên nhân do gù, lao cột sống, thương tổn cột sống ở thấp. Dạng
khung chậu này hình phễu, thai sẽ lọt dễ dàng qua eo trên, nhưng khó hoặc không
sổ được qua eo dưới dễ bị mắc kẹt trong tiểu khung. Chẩn đoán dựa vào đường kính
lưỡng ụ ngồi, nếu đường kính này < 9 cm thì thai không sổ được.
+ Thái độ xử trí: Cần tiên lượng sớm để có chỉ định
mổ lấy thai, nếu thai nhỏ sổ được thì có thể phải cắt rộng tầng sinh môn.
+ Khung chậu méo: còn gọi là khung chậu không đối xứng,
do cột sống bị vẹo vì bệnh còi xương, sai khớp háng bẩm sinh một bên hay bị bại
liệt. Việc chẩn đoán dựa vào hình trám Michaelis, dáng đi để định mức độ lệch.
Hai đường kính chéo của eo trên dài ngắn khác biệt rõ rệt, nếu ngôi lọt hướng vào
đường kính chéo lớn thì tiên lượng tốt.
+ Thái độ xử trí: Dựa vào đường kính nhô hậu vệ. Nếu
đường kính này bình thường, trọng lượng thai trung bình, chỏm hướng theo đường
kính chéo lớn của eo trên thì ta có thể bấm ối làm nghiệm pháp lọt ngôi chỏm. Nếu
tiến triển thuận lợi thì đẻ đường dưới, ngược lại thì mổ lấy thai. Các trường hợp
khác đều có chỉ định mổ lấy thai khi có dấu chuyển dạ.
3.1.2. Khối u
tiền đạo
Đây là các khối u nằm trong tiểu khung cản trở ngôi
không lọt và không sổ được, thường gặp là khối u buồng trứng nằm ở túi cùng sau
của âm đạo, u xơ ở eo hay ở cổ tử cung. Ngoài ra có các khối u tiền đạo khác ít
gặp hơn như u âm đạo, u vòi trứng, u dây chằng rộng, u thận, u trực tràng, u bàng
quang, tử cung đôi....
Xử trí: Mổ lấy thai và giải quyết khối u nếu u tiền đạo
làm ngôi không lọt..
3.1.3. Âm đạo
chít hẹp, vách ngăn âm đạo
- Âm đạo chít hẹp do bị rách phức tạp trong những lần
đẻ trước hoặc sau những cuộc mổ có liên quan đến âm đạo như mổ sa sinh dục, mổ
rò bàng quang âm đạo, rò trực tràng âm đạo. Xử trí: Mổ lấy thai khi có dấu hiệu
chuyển dạ.
- Do dị tật bẩm sinh âm đạo có vách ngăn dọc, vách
ngăn ngang.
Xử trí: Nếu đủ điều kiện đẻ đường dưới, cắt vách ngăn
khi cổ tử cung mở hết, ngôi lọt
thấp.
3.2. Đẻ khó
do thai
3.2.1.
Thai to toàn bộ
Thai to khi trọng lượng của thai > 4.000 gram (ở
Châu Âu) hay > 3.500 gram ở Việt Nam, ở trường hợp này nếu khung chậu bình
thường có thể làm nghiệm pháp lọt ngôi chỏm, nếu thất bại thì mổ lấy thai. Các
ngôi khác có chỉ định mổ lấy thai khi chuyển dạ.
3.2.2.
Thai to từng phần
- Đầu to: thường
gặp não úng thuỷ. Chẩn đoán dựa vào khám âm đạo (các đường khớp của đầu thai
nhi dãn rộng), siêu âm hoặc X quang.
Xử trí:
+ Nếu não úng thuỷ to có thể chọc sọ để tháo bớt nước
não tuỷ và sau đó huỷ thai qua đường âm đạo.
+ Trường hợp não úng thuỷ nhỏ, thai nhi có thể sống
thì chỉ định mổ lấy thai nếu không đẻ được đường dưới.
- Vai to: gặp
trong trường hợp thai to, thai vô sọ, mẹ bị đái tháo đường. Xử trí: Nếu đầu đã
sổ, có thể hạ tay theo thủ thuật Jacquemier.
- Bụng to:
thường gặp ở dị dạng bụng cóc do cổ chướng, thận đa nang, gan to, lách to.
Tiên lượng khó sổ thai hoặc khi đã sổ đầu rồi thì bị
mắc ở bụng.
Xử trí: chọc bụng hút dịch bụng báng, moi hết phủ tạng
rồi sau đó kéo thai ra qua đường âm đạo.
- Thai dính
nhau trong sinh đôi: Gặp trong sinh đôi cùng một noãn, có thể dính lưng, dính bụng…
Chỉ định mổ lấy thai.
3.2.3. Đẻ
khó do ngôi, thế, kiểu thể
- Ngôi chỏm:
Gặp trong ngôi chỏm kiểu thế sau. Một số trường hợp nếu ngôi sổ kiểu chẩm cùng
sẽ gây sổ khó khăn. Xử trí: Cắt rộng tầng sinh môn hoặc hỗ trợ thủ thuật.
- Ngôi mặt:
Ngôi mặt chỉ sổ được theo kiểu cằm vệ, ngôi mặt cằm sau thì mổ lấy thai.
- Ngôi trán:
Đường kính trình diện trước eo trên thường là đường kính thượng chẩm - cằm
(13,5 cm). Vì vậy thai đủ tháng sẽ không lọt được nên chỉ định mổ lấy thai.
- Ngôi vai: đối
với trường hợp đơn thai, không đẻ được đường dưới, chỉ định mổ lấy thai. Đối với
thai thứ hai trong trường hợp song thai, nội xoay và đại kéo thai.
- Ngôi ngược:
là ngôi đẻ khó, đặc biệt là thì sổ đầu. Các biến chứng thường gặp trong đẻ ngôi
ngược là mắc đầu hậu, sa dây rốn, suy thai, nên đa số các trường hợp cóchỉ định
mổ lấy thai.
3.2.4. Đa
thai
- Song thai
cùng là ngôi đầu sẽ cản trở nhau, làm ngôi thai xuống chậm.ở giai đoạn chuẩn bị
lọt, đầu sẽ không cúi tốt, phải mổ lấy thai.
- Ngôi thứ
nhất ngược, ngôi thứ 2 là ngôi đầu: Đầu của thai thứ nhất có thể vướng vào thai
thứ 2 và không xuống được.
- Hai thai dính
nhau: mổ lấy thai.
3.3. Đẻ khó
do phần phụ của thai
3.3.1. Rau tiền
đạo
Rau tiền đạo bán trung tâm hay trung tâm hoàn toàn
phải mổ cấp cứu vì chảy máu và không đẻ được đường âm đạo. Đối với những trường
hợp khác có thể bấm ối để giảm bớt sự chảy máu, nếu sau khi bấm ối, máu không cầm
được thì phải mổ lấy thai.
3.3.2. Dây rốn
- Sa dây rốn:
Chỉ định mổ lấy thai, khi thai còn sống.
- Dây rốn ngắn:
Thường gặp do dây rốn quấn cổ nhiều vòng gây ngôi bất thường, ngôi không lọt được.
3.3.3. Đa ối
và thiểu ối
- Trong đa ối
phần lớn thai bình chỉnh không tốt và tử cung quá căng làm cho cơn co tử cung bị
rối loạn, một số trường hợp ối vỡ đột ngột làm ngôi thai trở thành ngôi ngang,
sa dây rốn, gây ra đẻ khó. Các nguyên nhân này làm tăng chỉ định mổ lấy thai.
- Trường hợp
thiểu ối: ảnh hưởng tới quá trình trao đổi oxy của thai nhi, thai bình chỉnh không
tốt, gây đẻ khó, chỉ định mổ lấy thai.
